A. ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
1. GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM)
Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir.
Meselâ, “ağız” dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır.
Kanadı kırık bir martı gördüm.
Soğuk sudan boğazı şişmişti.
Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım.
Soğuktan su boruları patlamış.
“Bir kelime temel anlamında kullanılmışsa onun yerine aynı anlamı verecek başka bir sözcük kullanılamaz.”
2. YAN ANLAM
Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur.
Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.
Meselâ “göz” dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır. Ama “iğnenin gözü”, “çantanın gözü”, masanın gözü” tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır. Bunlara da yan anlam denir.
Uçağın kanadı havada parçalanmış.
Şişeyi boğazına kadar doldurdu.
Yokuşun başına kadar koştuk.
Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor.
3. MECAZ ANLAM
Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir. Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır. Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir.
Bu konuyu bir daha açmayacağım.
İşsizlik sorunu hükümeti terletecek.
Derdim çoktur, hangisine yanayım.
Doktora boş gözlerle bakıyordu.
Bu şarkıya bayılıyorum.
UYGULAMALAR……
1-Aşağıdaki cümlelerin sonuna altı çizili sözcüklerin hangi anlamda kullanıldıklarını yazınız.
Ayağını alçıya almışlar………………
Sandalyenin bir ayağı kırılmış……………….
Bana ayak yapma…………….
Kapının kolunu da boyamışsın……………………
Kollarını boynuma öyle bir dolabı ki……………
Cimrilik damarı tuttu……………..
Damardan serumla beslemişler……………..
Yeni bir petrol damarı bulundu……………….
Dağın eteğine bu köyü kurmuşlar…………………
Haberi alınca etekleri zil çaldı………………………….
Kırmızı eteğin sana çok yakışıyor…………………….
Dili sıcak sütü içince yanmış………………..
Kilidin dili içine kaçmış…………………
Ne diller döktüm, ikna edemedim………………
Burun ameliyatı olmuş…………….
Ayakkabının burnu iki günde açıldı………………………..
Gemi Ümit Burnu’ndan geçerek Kuzey Afrika’ya doğru yol aldı.
2-Aşağıdaki cümlelerde hangi sözcük mecaz anlamda kullanılmıştır?
A) Masanın ayağı oynuyor. C)İki yazılım çok kötü geçti.
B)Beni boş vaatlerle kandırdı. D)Televizyon izlemeyi çok seviyorum.
3- “ diş” kelimesi aşağıdaki cümlelerin hangisinde yan anlamda kullanılmıştır?
A)Bu yemek dişimin kovuğunu doldurmadı. B)Bana diş göstererek korkutacağını mı sandın?
C)Üç diş sarımsak verir misin? D)Azı dişim çok ağrıyor.
4- “Göz” kelimesi aşağıdaki cümlelerin hangisinde temel anlamıyla kullanılmıştır?
A)Dolabın gözünü kapattınız mı? B)Yavaş yavaş suyun gözüne kadar gitti.
C)Göz gördüğünü (ağız yediğini) ister. D)Elma ağacına göz aşısı yaptık.
5- Aşağıdaki cümlelerde hangisinde mecaz anlamda kullanılmış bir sözcük vardır?
A)Derin düşüncelere dalmış kimseyi dinlemiyor. B) Kalemin başını hep kemirir.
C)Suda oynamayı çok sever. D)Oyuncaklarını kimseye vermez.
6-Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ”ağız” sözcüğü yan anlamda kullanılmıştır?
A)Ağzın doluyken konuşmamalısın. B)Dedemin ağzında hiç diş yok.
C)Kapının ağzında oturma. D)Ağız dalaşı yapmaktan ne zevk alıyor, anlamıyorum.
7-Aşağıdaki sözcüklerden hangisi gerçek anlamında kullanılmamıştır?
A) Gelin ata binmiş ya nasip demiş. B)Arabaya binerken cüzdanımı düşürmüşüm.ü
C) Paramı alamazsam tepene binerim bak. D) Uçağa binmekten korkuyor.
8-Aşağıdaki sözcükleri yanlarında yazan anlama gelecek şekilde cümle içinde kullanınız.
-açmak (mecaz anlam):
-açmak (gerçek anlam)
-derin (gerçek anlam):
-derin(mecaz anlam)
-burun (yan anlam):
-burun(gerçek anlam):
-yaprak (gerçek anlam):
-yaprak(mecaz anlam):
-kırılmak (mecaz anlam):
-kırılmak(gerçek anlam):
-düşmek (mecaz anlam):
-düşmek(gerçek anlam):
-kara(gerçek anlam):
-kara(mecaz anlam):
-baş(yan anlam):
-baş(gerçek anlam):
