Diksiyon Çalışmalarına Giriş:
Diksiyon, Latince “dictio” ve “distus”; Fransızca “diction” sözcüklerinden gelmektedir. Güzel ve etkili söyleyişin tüm özelliklerini öğreten daldır. Latince’de dictio, “söz söylerken sözcüklerin seçilmesi, düzeni, aynı zamanda düşünceleri kolaylıkla anlatma yöntemi” olarak tanımlanmaktadır .
Daha geniş bir tanımla diksiyon (söyleyiş), duygularımızı ve düşüncelerimizi sözle ifade ederken seslerin ve sözcüklerin hakkını vererek; cümleleri doğru, güzel, etkili ve yalın bir biçimde söyleyerek; sesimizi doğru ve düzgün kullanarak; tonlama, durak ve vurgulara dikkat ederek etkili ve güzel bir biçimde seslenme sanatıdır. Şan dersi sırasında diksiyon çalışmalarından faydalanmak çok önemlidir. Şan dersi sırasında egzersiz yaptırılırken, egzersizde kullanılan hece ya da vokalin nerede tınladığı (artikülasyon) öğrenciye mutlaka öğretilmeli ve hissettirilmelidir. Şan dersinde öğrenciye doğru tonlamanın yaptırılması için şan eğitmeninin diksiyon bilgisi olması şarttır.
Türkçe’de Sesler ve Seslerin Yerleri:
Ünlüler:
Ağız boşluğunda ve ses yolunda hiçbir engele çarpmadan çıkan seslere “Ünlüler” denir. Türkçe’de 8 ünlü bulunur.
a,e,ı,i,o,ö,u,ü
Ünlüler ağız ve burun boşluğunda hiçbir engele uğramadan oluşur. Ağzımızdan net ve açık biçimde çıkar. Tek başlarına hece oluşturabilirler. Özgür ve gürültüsüz seslerdir.
Çıkış Yerlerine Göre Ünlüler:
“A”:
En geniş sesli harftir. “A” sesi çıkartılırken çene serbestçe aşağı indirilmelidir. Dil çeneye olabildiğince paralel ve dilin ucu alt dişlere değmelidir. Sesin boğumlandığı yer ağzımızın arka kısmındadır. Ses alt çeneye oturur.
“O”:
“O” sesinde dudaklar yuvarlak, yanaklar içerde ve çene olabildiğince aşağıdadır. Sesin boğumlandığı yer ağzımızın orta-arka kısmıdır.
“U”:
Dudaklar “O” sesinde olduğu gibi yuvarlaktır, tek farkı dudakların öne doğru uzamış olmalarıdır. Dolayısıyla “U” sesinde çene “O” sesine göre daha dardır. Sesin boğumlandığı yer ağzımızın arka kısmındadır.
“İ”:
“İ” sesi ağzımızın ön kısmında boğumlanır. “İ” sesi çıkartılırken dilin yanları üst dişlerin iç kısımlarına değmelidir. Dudaklar üst dişler görünecek şekilde pozisyon almalıdır.
“E”:
“E” sesi ağzımızın ön-yan kısmında boğumlanır. “E” sesi çıkartılırken dudaklar yana doğru açılmalı ve dilin ucu alt diş etlerine değmelidir.
“Ü”:
Dar bir ünlüdür. “Ü” sesi ağzımızın ön kısmında boğumlanır. “Ü” sesi çıkartılırken dudaklar önde ve yuvarlak bir pozisyon almalıdır.
“I”:
Şan egzersizlerinde kullanılmayan bir sesli harftir. Dar bir ünlüdür. “I” sesinin boğumlandığı yer ağzımızın arka kısmındadır.
“Ö”:
“Ö” sesi ağzımızın ön kısmında boğumlanır. Çene olabildiğince aşağıda ve dudaklar önde pozisyon almalıdır.
Ünsüzler:
Ağız boşluğunda ve ses yolunda bazı engellere çarparak çıkan seslere “Ünsüzler” denir. Türkçe’de 21 ünsüz bulunur.
b,c,ç,d,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z
Ünsüzlerin çıkışı sırasında soluk (nefes), konuşma organlarının herhangi bir yerinde bir engele rastlar. Bu engel bazen dudaklarda, bazen dille diş ya da dille damak arasında olur. Ünsüzler çıkarken ses yolunda açılma, kapanma, daralma, ve gırtlakta bulunan ses tellerinde titremeler olur. Akciğerlerden gelen havanın ses yolundan geçerken karşılaştığı bütün bu durumlar ve çıkış yerleri ünsüzlerin özelliklerini oluşturur.
Çıkış Yerlerine Göre Ünsüzler:
“B”,”M”,”P” (Dudak Ünsüzleri):
Bu ünsüzler çıkartılırken alt ve üst dudak birbirine değerek kapanır.
“F”,”V” (Diş-Dudak Ünsüzleri):
Üst dişler alt dudağa değerken meydana gelen sürtünmeden oluşan ünsüzlerdir.
“D”,”T”,”L”,”N” (Sert Damak Ünsüzleri):
Bu ünsüzler sert (ön) damak bölgesinde tınlarlar. “D”, “T” ve “N” ünsüzlerinde dilin ucu üst diş köklerine değerken; “L” ünsüzünde dilin ucu biraz daha geride sert damağa değmelidir.
“Z”,”S” (Diş Ünsüzleri):
“Z” ve “S” ünsüzleri ağzın ön kısmında alt ve üst dişlerin arasından patlayarak çıkar. Bu ünsüzler çıkartılırken dilin ucu alt diş etlerine değmelidir.
“C”,”Ç”,”Ş”,”J” (Yan Diş Ünsüzleri):
Bu ünsüzler çıkartılırken dilin yanları üst dişlerin iç kısımlarına ve damağa değmelidir. Dil çeneye paralel ve dilin ucu alt diş etlerine doğru pozisyon almalıdır.
“G”,”K”,“Y” (Yumuşak Damak Ünsüzleri):
Bu ünsüzlerin çıkarılış anında dilin arka tarafı (dil sırtı), yumuşak (art) damakla buluşurken dilin ucu alt dişlere değmelidir.
“H” (Gırtlak Ünsüzü):
“H” ünsüzü ağzımızın arka tarafında oluşur. Ciğerlerimizden çıkan havanın ses tellerini titretmesi ile gırtlakta meydana gelir.
“R”:
“R” ünsüzü çıkartılırken dilin ucu sert damağa, sert damak ünsüzlerinde olduğu gibi tam olarak değmez, dilin ucu yuvarlanır ve hava akımı önde oluşur.
Kaynak: Ses Bilimi ve Diksiyon: Eser Güler-Mehmet Hengirmen
